Kamienie nerkowe są twardymi złogami powstającymi w nerkach lub drogach moczowych w wyniku wytrącania się nierozpuszczalnych substancji z moczu. Głównym objawem kamicy nerkowej jest nagły, silny ból lędźwiowy, czyli kolka nerkowa. Kamica nerkowa dotyczy do 10% dorosłych, najczęściej mężczyzn w wieku 30-50 lat. Ryzyko nawrotu choroby po pierwszym incydencie sięga 50% w ciągu 5–10 lat. Skuteczne postępowanie obejmuje szybkie rozpoznanie, właściwą terapię oraz profilaktykę opartą na odpowiednim nawodnieniu, diecie i eliminacji czynników ryzyka.
Czym są kamienie nerkowe?
Kamienie nerkowe to złogi nierozpuszczalnych związków chemicznych powstające w nerkach lub drogach moczowych. Najczęściej tworzą się z substancji fizjologicznie obecnych w moczu, gdy ich stężenie przekroczy możliwości rozpuszczenia. Kamienie mogą mieć formę mikroskopijnych kryształków lub większych złogów do kilku centymetrów, które mogą całkowicie blokować przepływ moczu i wywoływać silny ból.
Skład chemiczny złogów nerkowych (szczawian wapnia, fosforan wapnia, kwas moczowy, struwit, cystyna)
Około 80% kamieni nerkowych składa się ze szczawianu wapnia oraz fosforanu wapnia. Rzadziej obserwuje się kamienie zbudowane z kwasu moczowego (około 10%), struwitu (fosforan magnezowo-amonowy, typowy dla przewlekłych infekcji dróg moczowych) i cystyny (związanej z uwarunkowaną genetycznie cystynurią). Kamienie mieszane również występują. Charakter chemiczny złogu wpływa na dobór leczenia i profilaktyki.
Proces formowania kamieni (przesycenie moczu, krystalizacja)
Kamienie powstają, gdy mocz staje się przesycony związkami takimi jak wapń, szczawiany, kwas moczowy lub cystyna. Dochodzi wówczas do ich krystalizacji i połączenia się kryształków w większe złogi. Proces ten przyspiesza brak substancji hamujących krystalizację w moczu (np. magnez, cytryniany), odwodnienie, nieprawidłowe pH oraz zaburzenia odpływu moczu.
Przyczyny kamicy nerkowej
Na powstawanie kamieni wpływają zaburzenia metaboliczne, czynniki dietetyczne, predyspozycje genetyczne oraz środowiskowe. Ustalając przyczynę, można skuteczniej zapobiegać nawrotom choroby.
Czynniki metaboliczne i choroby towarzyszące (nadczynność przytarczyc, choroba Crohna, przewlekłe zakażenia dróg moczowych)
Zaburzenia takie jak nadczynność przytarczyc prowadzą do podwyższonego wydalania wapnia z moczem. Choroba Leśniowskiego-Crohna zwiększa ryzyko wchłaniania szczawianów, a przewlekłe zakażenia układu moczowego sprzyjają powstawaniu kamieni struwitowych.
Czynniki dietetyczne i styl życia (wysoka podaż soli, białka, szczawiany, niedobór magnezu i cytrynianów)
Dieta bogata w sól i białko, szczególnie mięso czerwone, zwiększa ryzyko kamicy nerkowej. Produkty zawierające dużo szczawianów (szpinak, rabarbar, kakao, orzechy, mocna herbata) podnoszą ryzyko formowania się kamieni szczawianowo-wapniowych. Niedobór magnezu i cytrynianów w moczu dodatkowo sprzyja krystalizacji złogów.
Czynniki genetyczne i środowiskowe (przerost gruczołu krokowego, odwodnienie, klimat)
Występowanie kamicy w rodzinie zwiększa ryzyko zachorowania. Przerost gruczołu krokowego prowadzi do zastoju moczu, odwodnienie powoduje zagęszczenie moczu i sprzyja krystalizacji. Gorący klimat oraz intensywny wysiłek fizyczny dodatkowo zwiększają ryzyko choroby przez utratę płynów.
Objawy kamicy nerkowej
Objawy pojawiają się najczęściej przy przemieszczaniu kamienia w drogach moczowych, choć małe złogi mogą nie dawać dolegliwości przez wiele lat.
Kolka nerkowa i ból lędźwiowy promieniujący do pachwiny
Kolka nerkowa objawia się gwałtownym, bardzo silnym bólem okolicy lędźwiowej, zwykle jednostronnym. Ból często promieniuje w stronę pachwiny, podbrzusza, spojenia łonowego, a u mężczyzn także do prącia.
Objawy towarzyszące (krwiomocz, dysuria, parcie na mocz, nudności i wymioty, gorączka)
Podczas napadu mogą występować:
- Krwiomocz – czerwone zabarwienie moczu przez uszkodzenie ścian dróg moczowych.
- Dysuria – pieczenie lub ból przy oddawaniu moczu.
- Parcie na mocz – częsta, nagląca potrzeba oddawania moczu.
- Nudności i wymioty – na skutek pobudzenia nerwu błędnego przez silny ból.
- Gorączka i dreszcze – sygnalizują współistniejące zapalenie dróg moczowych.
Diagnostyka kamicy nerkowej
Diagnoza opiera się na objawach, badaniach laboratoryjnych i obrazowych oraz analizie składu złogu.
Badania laboratoryjne (badanie ogólne moczu, dobowy zbiór moczu, morfologia krwi)
Badanie moczu wykazuje obecność erytrocytów, leukocytów, kryształów. Dobowa zbiórka moczu pozwala ocenić stężenie wapnia, szczawianów, cytrynianów, sodu. Morfologia krwi, kreatynina oraz CRP pomagają ocenić stan ogólny i wykluczyć powikłania zapalne.
Badania obrazowe (USG nerek, RTG, tomografia komputerowa, urografia)
- USG wykrywa kamienie w nerkach i drogach moczowych, także powikłania (np. wodonercze).
- RTG jamy brzusznej uwidacznia kamienie wapniowe.
- Tomografia komputerowa bez kontrastu wykrywa wszystkie rodzaje złogów, precyzyjnie określa ich położenie i wielkość.
- Urografia ocenia drożność oraz funkcję dróg moczowych po podaniu kontrastu.
Analiza składu kamieni nerkowych
Chemiczna analiza wydalonego lub usuniętego kamienia pozwala ustalić rodzaj zaburzenia metabolicznego i dobrać odpowiednią dietę oraz profilaktykę.
Leczenie kamicy nerkowej
Dobór metody leczenia zależy od wielkości i lokalizacji złogu, nasilenia objawów, chorób towarzyszących i ryzyka powikłań.
Farmakoterapia ataku kolki (NLPZ, paracetamol, drotaweryna, opioidoterapia, antybiotykoterapia)
Szybkie złagodzenie bólu umożliwiają niesteroidowe leki przeciwzapalne (np. ketoprofen), paracetamol oraz leki rozkurczowe (np. drotaweryna). W przypadkach bardzo silnego bólu stosuje się opioidy (np. morfina). Gorączka i obecność leukocytów wskazują na konieczność wdrożenia antybiotykoterapii.
Litotrypsja pozaustrojowa ESWL
ESWL (extracorporeal shockwave lithotripsy) polega na rozbiciu złogu przy pomocy fal uderzeniowych. Fragmenty kamienia są następnie wydalane z moczem. Zabieg jest nieinwazyjny, wykonywany ambulatoryjnie i dobrze tolerowany.
Przezskórna nefrolitotrypsja PCNL
PCNL (percutaneous nephrolithotomy) to usuwanie dużych kamieni bezpośrednio przez nacięcie skóry w okolicy nerki. Przy pomocy nefroskopu kamień jest rozdrabniany i usuwany fragment po fragmencie. Metoda stosowana przy kamieniach >2,5 cm.
Ureterorenoskopia URS
URS (ureterorenoskopia) umożliwia endoskopowe usuwanie kamieni z moczowodu lub miedniczki nerkowej. Zabieg wykonywany jest przez cewkę moczową, bez nacięć.
Operacje klasyczne w wybranych przypadkach
Klasyczna operacja chirurgiczna stosowana jest wyjątkowo, np. przy bardzo dużych, trudnych do rozbicia złogach, nieprawidłowościach anatomicznych, powikłaniach lub braku skuteczności mniej inwazyjnych metod.
Dieta i profilaktyka kamicy nerkowej
Korekta stylu życia i diety jest podstawą profilaktyki oraz ogranicza ryzyko nawrotów nawet o 50%.
Nawodnienie (picie co najmniej 2 litrów wody dziennie)
Dostarczanie odpowiedniej ilości płynów (co najmniej 2–2,5 litra na dobę) pozwala na rozcieńczenie moczu i zmniejszenie ryzyka krystalizacji substancji kamicorodnych.
Dieta niskosodowa i ubogobiałkowa
Ograniczenie spożycia soli i białka zwierzęcego obniża stężenie wapnia i kwasu moczowego w moczu, zmniejszając podatność na powstawanie kamieni.
Ograniczenie produktów bogatych w szczawiany
Unikanie żywności wysokoszczawianowej, takiej jak szpinak, szczaw, rabarbar, buraki, czekolada, mocna herbata i orzechy, zmniejsza ryzyko kamicy szczawianowo-wapniowej.
Suplementacja magnezu i cytrynianów, unikanie nadmiaru witaminy D, C i wapnia
Magnez i cytryniany hamują krystalizację kamieni. Nadmierna podaż witaminy D, C i wapnia sprzyja formowaniu się złogów, dlatego warto suplementować je zgodnie z zaleceniem lekarza oraz monitorować stężenia tych substancji we krwi.
Czynniki ryzyka i zapobieganie nawrotom
Ścisła kontrola czynników ryzyka znacząco zmniejsza częstość nawrotów i powikłań kamicy nerkowej.
Identyfikacja czynników ryzyka (choroby przewlekłe, zaburzenia metaboliczne)
Przegląd historii osobistej i rodzinnej, ocena współistniejących zaburzeń metabolicznych, rozpoznanie chorób przewlekłych i korekta leczenia umożliwiają dobranie indywidualnej profilaktyki.
Monitorowanie i kontrola (regularne badania moczu, badania obrazowe, modyfikacja stylu życia)
Regularne badania ogólne moczu, dobowy zbiór moczu, kontrola parametrów laboratoryjnych oraz okresowe USG pozwalają na wczesne wykrycie nawrotów i ocenę skuteczności wprowadzonych zmian. Wskazana jest także utrzymanie prawidłowej masy ciała i umiarkowana, regularna aktywność fizyczna.
Silny ból lędźwiowy lub nawracające objawy ze strony układu moczowego stanowią wskazanie do natychmiastowej konsultacji urologicznej. Skuteczna profilaktyka i leczenie pozwalają uniknąć powikłań i zachować zdrowe nerki przez wiele lat.
