Salmonelloza występuje jako ostre zapalenie żołądka i jelit. Główne objawy pojawiają się już po 8–24 godzinach od zakażenia. Najważniejsze z nich to biegunka, wymioty, silne bóle brzucha, gorączka oraz ogólne osłabienie. U dzieci i osób starszych objawy przebiegają gwałtowniej i szybciej prowadzą do odwodnienia.
Silny ból brzucha, nagła biegunka oraz gorączka sprawiają, że salmonelloza należy do najczęstszych przyczyn ostrych zatruć pokarmowych w Polsce i na świecie. Objawy mogą trwać od 2 do 7 dni, a powikłania dotyczą głównie osób z grupy ryzyka.
Czym jest salmonelloza?
Salmonelloza to zakażenie bakteriami z rodzaju Salmonella, będącymi Gram-ujemnymi pałeczkami rodziny Enterobacteriaceae. Choroba rozwija się po spożyciu skażonego pokarmu lub wody, pojawiając się zwykle w formie ostrego nieżytu żołądkowo-jelitowego z nagłą biegunką i wymiotami.
Salmonella jako czynnik etiologiczny
Salmonella to bakterie będące główną przyczyną salmonellozy. Bakterie te kolonizują układ pokarmowy ludzi oraz zwierząt, przetrwają w warunkach suchych kilka tygodni, a w wodzie nawet kilka miesięcy. Najintensywniej namnażają się w temperaturach 5–46°C.
Gatunki i serotypy (Salmonella enterica, Salmonella typhi, Salmonella paratyphi)
Wyróżnia się kilka głównych gatunków Salmonella:
- Salmonella enterica – odpowiada za większość zakażeń żołądkowo-jelitowych,
- Salmonella typhi – wywołuje dur brzuszny, groźną chorobę ogólnoustrojową,
- Salmonella paratyphi – wywołuje dury rzekome, choroby o uogólnionym przebiegu.
Obecnie znanych jest ponad 2500 serotypów Salmonella, spośród których tylko nieliczne wywołują poważne choroby u ludzi.
Drogi zakażenia i czynniki ryzyka
Zakażenie salmonellą zachodzi przede wszystkim poprzez spożycie skażonej żywności lub wody. Bakterie mogą być przenoszone przez ludzi, zwierzęta i przedmioty codziennego użytku.
Zakażenie pokarmowe i zakażona woda
Najczęstsze źródła zakażenia to:
- jaja i ich przetwory,
- mięso, szczególnie drób i produkty niepoddane obróbce cieplnej,
- mleko niepasteryzowane, nabiał,
- surowe warzywa i owoce z kontaktu z odchodami,
- skażona woda pitna.
Zakażenie drogą fekalno-oralną następuje najczęściej po spożyciu produktów nieprawidłowo przechowywanych lub przygotowanych przy niewystarczającej higienie.
Rola nosicieli i zakażonych zwierząt
Nosiciele Salmonelli, zarówno ludzie jak i zwierzęta, są źródłem zakażenia dla otoczenia, chociaż nie zawsze wykazują objawy. Zwierzęta gospodarskie i domowe, a także dzikie ptaki i gady, przekazują bakterie poprzez odchody, skażając żywność i środowisko.
Grupy wysokiego ryzyka: dzieci i osoby starsze
Dzieci poniżej 5. roku życia, niemowlęta oraz osoby w podeszłym wieku i z osłabioną odpornością są szczególnie narażone na ciężki przebieg salmonellozy oraz szybkie odwodnienie. U tych osób częściej występują powikłania, wymagające hospitalizacji.
Mechanizmy choroby
Proces chorobowy rozpoczyna się od przedostania bakterii do przewodu pokarmowego i ich szybkiego namnażania się.
Namnażanie w jelitach i działanie enterotoksyn
Bakterie Salmonella aktywnie namnażają się w jelicie cienkim, wytwarzając enterotoksyny. Enterotoksyny uszkadzają błonę śluzową jelit, powodując stan zapalny i zaburzając wchłanianie wody oraz soli mineralnych, co prowadzi do biegunki i utraty płynów.
Zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej
Intensywne biegunki i wymioty wywołane przez Salmonellę prowadzą do poważnych zaburzeń wodno-elektrolitowych, zwłaszcza u małych dzieci i seniorów. Istotne są utrata potasu, sodu i innych elektrolitów, grożąca odwodnieniem i powikłaniami ogólnoustrojowymi.
Objawy salmonellozy
Objawy najczęściej dotyczą przewodu pokarmowego, ale mogą również obejmować symptomy ogólne.
Objawy żołądkowo-jelitowe: biegunka, wymioty, bóle brzucha
Najczęściej pojawiają się:
- Biegunka – wodnista, czasem z domieszką śluzu lub krwi, często powyżej 10 wypróżnień dziennie,
- Wymioty – pojawiają się nagle, utrzymują się od kilku do kilkunastu godzin,
- Kurczowe bóle brzucha – nasilają się przy parciu.
Biegunka i wymioty powodują szybką utratę płynów i mogą prowadzić do odwodnienia.
Objawy ogólne: gorączka, bóle głowy, osłabienie
Dodatkowe objawy to:
- Gorączka do 38–39°C,
- Ból głowy,
- Ogólne osłabienie i apatia,
- U dzieci możliwe są dreszcze i drgawki.
Czas inkubacji i różnice między dorosłymi a dziećmi
Objawy występują zwykle po 8–24 godzinach od kontaktu z patogenem, niekiedy czas ten wydłuża się do 48 godzin. U dorosłych przebieg często jest łagodniejszy, a objawy ustępują szybciej. U dzieci oraz osób starszych objawy są gwałtowniejsze, a odwodnienie następuje szybciej, co zwiększa ryzyko powikłań.
Postaci kliniczne zakażenia
Salmonelloza przebiega w różnych postaciach, w zależności od serotypu bakterii oraz stanu odporności zakażonej osoby.
Postać żołądkowo-jelitowa
Najczęściej występuje postać ostra żołądkowo-jelitowa z dominacją objawów ze strony przewodu pokarmowego: biegunka, wymioty, gorączka, bóle brzucha. Okres trwania objawów to średnio 3–7 dni.
Zakażenia ogólnoustrojowe i postać uogólniona
Rzadsza postać ogólnoustrojowa charakteryzuje się bakteriemią i rozprzestrzenieniem zakażenia poza przewód pokarmowy. Objawy to wysoka gorączka, zaburzenia świadomości, drgawki, spadek ciśnienia oraz dysfunkcja narządów wewnętrznych. Wymaga hospitalizacji.
Postać czerwonkowa i cholerowata
Szczególnie ciężka postać czerwonkowa objawia się biegunką z domieszką krwi oraz znacznym zapaleniem jelit. W przebiegu postaci cholerowatej dominuje wodnista biegunka prowadząca w krótkim czasie do groźnego odwodnienia.
Diagnostyka salmonellozy
Rozpoznanie salmonellozy opiera się na badaniach laboratoryjnych potwierdzających obecność bakterii w organizmie.
Posiew kału i posiew krwi
Podstawowa diagnostyka polega na wykonaniu posiewu kału. Pozwala on zidentyfikować szczep Salmonella oraz określić jego wrażliwość na antybiotyki. W przypadku ciężkiego przebiegu lub podejrzenia zakażenia ogólnoustrojowego wykonuje się posiew krwi.
Badania serologiczne i test PCR
Badania serologiczne polegają na wykrywaniu swoistych przeciwciał anty-Salmonella w krwi. Testy PCR identyfikują materiał genetyczny bakterii. Są one przydatne w szybkim wykrywaniu patogenu zwłaszcza u osób z powikłaniami lub w nietypowych przypadkach.
Leczenie salmonellozy
Leczenie większości przypadków polega na łagodzeniu objawów i zapobieganiu powikłaniom, szczególnie odwodnieniu.
Leczenie objawowe i nawodnienie (preparaty elektrolitowe)
Najważniejsze jest uzupełnianie płynów i elektrolitów. Zaleca się:
- picie wody oraz stosowanie gotowych preparatów elektrolitowych,
- lekkostrawną dietę bazującą na gotowanych składnikach (ryż, kasza, marchew, chude mięso),
- unikanie mleka, tłustych i surowych potraw w ostrym okresie choroby.
Antybiotykoterapia w powikłanych przypadkach
Antybiotyki stosuje się wyłącznie w ciężkich zakażeniach ogólnoustrojowych, u osób z niską odpornością, niemowląt poniżej 6 miesiąca oraz osób powyżej 50 lat lub z przewlekłymi chorobami. W typowej postaci żołądkowo-jelitowej antybiotykoterapia nie skraca przebiegu choroby i może zwiększać ryzyko przewlekłego nosicielstwa bakterii.
Specjalne zalecenia dla dzieci i osób starszych
Dzieci oraz osoby starsze wymagają ścisłego monitorowania stanu nawodnienia i stężenia elektrolitów. W przypadku utrzymujących się objawów lub pogorszenia stanu ogólnego konieczna jest szybka konsultacja lekarska i ewentualna hospitalizacja.
Powikłania i nosicielstwo
Salmonelloza może prowadzić do niebezpiecznych powikłań, szczególnie wśród grup wysokiego ryzyka.
Odwodnienie i zaburzenia elektrolitowe
Najczęstszym powikłaniem jest odwodnienie. Utrata dużych ilości płynów prowadzi do hipowolemii, zaburzeń rytmu serca, skurczów mięśni oraz ostrej niewydolności nerek. Długo utrzymujące się zaburzenia elektrolitowe wymagają leczenia szpitalnego.
Przewlekłe nosicielstwo i znaczenie epidemiologiczne
Po przebyciu salmonellozy u około 1–5% osób rozwija się przewlekłe nosicielstwo. Osoba taka przez wiele tygodni lub miesięcy wydala bakterie, stanowiąc źródło zakażenia dla otoczenia. Nosicielstwo jest istotne epidemiologicznie, zwłaszcza w placówkach ochrony zdrowia i gastronomii.
Profilaktyka salmonellozy
Odpowiednia profilaktyka znacząco redukuje ryzyko zachorowania na salmonellozę.
Higiena osobista i zasady obróbki termicznej żywności
Podstawowe zasady profilaktyki to:
- mycie rąk przed jedzeniem, po kontakcie ze zwierzętami i wyjściu z toalety,
- utrzymanie czystości w kuchni i podczas przyrządzania posiłków,
- oddzielne przechowywanie surowych produktów od gotowych do spożycia,
- dokładna obróbka termiczna mięsa, jaj, ryb i nabiału (min. 70°C).
Szczepienia przeciw Salmonella typhi
Istnieją skuteczne szczepionki przeciwko durze brzusznemu wywoływanemu przez Salmonella typhi. Zaleca się szczepienia osobom udającym się do krajów o wysokim ryzyku zachorowania oraz pracownikom wybranych sektorów ochrony zdrowia.
Rola probiotyków i najlepsze praktyki w zbiorowościach
Probiotyki wspomagają przywracanie prawidłowej flory jelitowej po infekcjach pokarmowych i antybiotykoterapii. Wspólne stołówki, żłobki i przedszkola powinny rygorystycznie przestrzegać zasad higieny, wykluczać osoby z objawami biegunki z przygotowywania posiłków oraz prowadzić okresowe badania na nosicielstwo Salmonelli u personelu.
Stosując się do tych zaleceń, można skutecznie obniżyć ryzyko zachorowania na salmonellozę i jej powikłań, chroniąc zdrowie swoje oraz najbliższych.
