Wyrostek robaczkowy to cienka, ślepo zakończona rurka długości 5–20 cm i średnicy do 10 mm, odchodząca od kątnicy jelita grubego. Bierze udział w reakcjach odpornościowych, a jego zapalenie objawia się narastającym bólem brzucha oraz gorączką i może prowadzić do groźnego dla życia zapalenia otrzewnej. Ostre zapalenie wyrostka robaczkowego wymaga pilnej interwencji chirurgicznej. Sprawdź, jak zbudowany jest wyrostek robaczkowy, jakie spełnia funkcje, jakie są objawy i metody leczenia jego zapalenia.
Anatomia wyrostka robaczkowego
Wyrostek robaczkowy jest ślepo zakończonym fragmentem jelita grubego, położonym najczęściej w prawym dole biodrowym. Może mieć długość od 5 do 20 cm, zazwyczaj 8–10 cm, a jego średnica rzadko przekracza 10 mm. Jego ściana zawiera liczne grudki chłonne i silnie rozwiniętą warstwę mięśniową.
Budowa i warianty położenia
Wyrostek robaczkowy posiada ścianę zbudowaną z błony śluzowej, błony mięśniowej oraz błony surowiczej. W ścianie znajdują się liczne grudki chłonne. Typowe położenie to prawy dół biodrowy, ale może też zwisać do miednicy mniejszej, układać się między pętlami jelit, leżeć za kątnicą, na talerzu biodrowym lub wyjątkowo po lewej stronie w przypadku odwrotnego położenia trzewi. Tak duża zmienność położenia może utrudniać diagnostykę zapalenia.
Unaczynienie i unerwienie
Wyrostek robaczkowy unaczyniony jest przez tętnicę wyrostka robaczkowego, odchodzącą od tętnicy krętniczo-okrężniczej. Krew żylna odpływa przez żyłę wyrostkową do żyły krezkowej górnej. Unerwienie pochodzi ze splotu trzewnego i splotu lędźwiowego, co powoduje, że początkowe bóle zapalenia są źle lokalizowane.
Funkcje wyrostka robaczkowego
Wyrostek robaczkowy pełni funkcje odpornościowe, będąc magazynem tkanki limfatycznej oraz bakterii komensalnych.
Rola tkanki limfatycznej jako migdałka jelitowego
W ścianie wyrostka znajduje się gęsto rozmieszczona tkanka limfatyczna, składająca się z grudek chłonnych. Pełni ona funkcję lokalnego narządu odpornościowego, porównywaną do migdałków (stąd określenie „migdałek jelitowy”). Tkanka limfatyczna bierze udział w odpowiedzi immunologicznej, rozpoznając i neutralizując patogeny w obrębie jelit.
Rezerwuar bakterii komensalnych
Badania wskazują, że wyrostek robaczkowy stanowi rezerwuar bakterii komensalnych – mikroorganizmów, które przyczyniają się do prawidłowego funkcjonowania flory jelitowej. Po epizodach biegunki lub infekcji wyrostek umożliwia szybką odbudowę mikroflory przewodu pokarmowego. Ta funkcja ma szczególne znaczenie w profilaktyce nawrotów zaburzeń trawiennych.
Przyczyny zapalenia wyrostka robaczkowego
Najważniejszą przyczyną zapalenia tego narządu jest zablokowanie jego światła, prowadzące do namnażania bakterii i rozwoju stanu zapalnego.
Zablokowanie ujścia wyrostka (kamienie kałowe, pasożyty)
Najczęściej dochodzi do zamknięcia światła wyrostka przez kamienie kałowe, zagęszczone masy kałowe lub ciała obce. W rzadkich przypadkach światło wyrostka blokują pasożyty (np. owsiki, glista ludzka) lub guzy. Niedrożność prowadzi do nadciśnienia wewnątrz światła, zaburzenia odpływu, rozwoju infekcji i martwicy ściany.
Czynniki ryzyka (dieta uboga w błonnik, skurcz naczyń, urazy)
Czynnikiem ryzyka jest dieta uboga w błonnik, która sprzyja powstawaniu zaparć i zaleganiu mas kałowych. Istotny wpływ mają także: skurcz naczyń wyrostka, zaburzenia perystaltyki jelit, urazy brzucha czy współistniejące choroby, np. choroba Leśniewskiego-Crohna. Zator tętniczy może prowadzić do martwicy i perforacji wyrostka.
Objawy zapalenia wyrostka robaczkowego
Ostre zapalenie wyrostka robaczkowego objawia się bólem brzucha, gorączką, nudnościami i potrafi rozwijać się gwałtownie.
Objawy ostrego zapalenia (ból brzucha, gorączka, nudności)
Ból najczęściej zaczyna się w okolicy pępka lub nadbrzusza i po kilku godzinach przemieszcza się do prawego dołu biodrowego. Występuje bolesność przy ruchach, kaszlu, kichaniu. Pojawia się gorączka do 38°C, brak apetytu, nudności, wymioty. Często dochodzi do zatrzymania stolca, gazów lub odwrotnie – biegunki. Mięśnie brzucha są napięte.
Objawy kliniczne (objaw McBurneya, objaw Jaworskiego, objaw Rovsinga)
W badaniu fizykalnym lekarz sprawdza objawy charakterystyczne:
- Objaw McBurneya – bolesność uciskowa w punkcie 1/3 odległości między prawym kolcem biodrowym a pępkiem,
- Objaw Jaworskiego – narastanie bólu podczas powolnego opuszczania prawej wyprostowanej nogi po uprzednim ucisku powłok,
- Objaw Rovsinga – ból po prawej stronie podczas ucisku w lewym dole biodrowym,
- Objaw Blumberga – ból przy gwałtownym zwolnieniu ucisku powłok brzucha, sugerujący podrażnienie otrzewnej.
Przebieg przewlekły i nietypowe lokalizacje bólu
Przewlekłe zapalenie wyrostka robaczkowego przebiega łagodniej i może trwać powyżej 3 tygodni. Objawia się przewlekłym bólem po prawej stronie brzucha, zaburzeniami wypróżniania, pogorszeniem samopoczucia. Przy nietypowym położeniu wyrostka ból może lokalizować się w innych miejscach – miednicy, okolicy ponadłonowej, lewym podbrzuszu lub okolicy lędźwiowej.
Diagnostyka zapalenia wyrostka robaczkowego
Rozpoznanie bazuje na połączeniu objawów, badaniu przedmiotowym i badaniach dodatkowych.
Badania laboratoryjne (leukocytoza, CRP)
Badania krwi wykazują podwyższoną ilość leukocytów (leukocytoza powyżej 10 000/μl) i podwyższony poziom CRP (powyżej 10 mg/l). Wraz z narastaniem stanu zapalnego wartości te mogą wzrastać nawet do 100 mg/l dla CRP. Często zaleca się wykonanie badania ogólnego moczu dla wykluczenia infekcji dróg moczowych.
Badania obrazowe (USG jamy brzusznej, tomografia komputerowa)
Podstawowym badaniem obrazowym jest USG jamy brzusznej – pozwala zobrazować poszerzenie wyrostka, obecność płynu lub ropnia. U dorosłych oraz w przypadkach niejednoznacznych wykonuje się tomografię komputerową (TK), która jest najbardziej czuła i swoista. W razie wątpliwości stosuje się także RTG brzucha, szczególnie przy podejrzeniu perforacji.
Diagnostyka różnicowa
Zapalenie wyrostka robaczkowego należy odróżnić od innych ostrych schorzeń jamy brzusznej – m.in. zapalenia węzłów chłonnych, pęknięcia torbieli jajnika, kolki nerkowej, zapalenia przydatków, choroby Crohna, niedrożności jelit czy pęknięcia owrzodzenia żołądka. U kobiet konieczne bywa badanie ginekologiczne.
Leczenie zapalenia wyrostka robaczkowego
Standardem leczenia ostrego zapalenia wyrostka robaczkowego jest zabieg chirurgiczny.
Appendektomia – laparoskopowa versus laparotomia
Zabieg appendektomii polega na wycięciu wyrostka robaczkowego. Metoda laparoskopowa (przez kilka niewielkich nacięć, z wykorzystaniem kamery) umożliwia szybszy powrót do zdrowia, mniejsze ryzyko powikłań i lepszy efekt kosmetyczny. W przypadku zaawansowanego zapalenia otrzewnej lub nietypowego położenia wyrostka wykonuje się laparotomię – tradycyjne, rozleglejsze otwarcie jamy brzusznej.
Leczenie zachowawcze (antybiotykoterapia, drenaż przezskórny)
W wybranych przypadkach stosuje się leczenie zachowawcze: antybiotykoterapię i drenaż przezskórny (szczególnie w przypadku ropnia okołowyrostkowego lub ograniczonego procesu zapalnego). Antybiotyki podaje się także jako przygotowanie przed operacją oraz po zabiegu.
Powikłania zapalenia wyrostka robaczkowego
Nieleczone lub zbyt późno rozpoznane zapalenie wyrostka grozi poważnymi konsekwencjami.
Perforacja i zapalenie otrzewnej
Najgroźniejsze powikłanie to perforacja ściany wyrostka, która prowadzi do rozlania zakażonej treści do jamy brzusznej i rozwoju zapalenia otrzewnej. Zapalenie otrzewnej to stan bezpośredniego zagrożenia życia, wymagający natychmiastowego leczenia operacyjnego i antybiotykoterapii.
Ropień okołowyrostkowy i zapalenie kikuta
W przypadkach ograniczonych może powstać ropień okołowyrostkowy – zbiornik ropy otoczony tkankami. Wymaga on zwykle drenażu przezskórnego pod kontrolą USG oraz antybiotykoterapii. Zapalenie kikuta wyrostka (pozostałość po appendektomii) to rzadkie, ale poważne powikłanie, które może wymagać kolejnej interwencji chirurgicznej.
W przypadku pojawienia się narastającego, ostrego bólu brzucha, szczególnie w prawej dolnej części, gorączki, nudności lub innych wymienionych objawów, niezwłocznie skontaktuj się z lekarzem. Szybka diagnostyka i leczenie ratują życie oraz minimalizują ryzyko ciężkich powikłań. Wyrostek robaczkowy to narząd o istotnej funkcji odpornościowej i magazynującej bakterie, jednak jego zapalenie pozostaje jednym z najpoważniejszych stanów ostrych wymagających interwencji chirurgicznej u osób w każdym wieku.
