Katar sienny występuje, gdy układ odpornościowy reaguje nadmiernie na alergeny wziewne, takie jak pyłki, roztocza czy zarodniki pleśni, powodując przewlekły stan zapalny błony śluzowej nosa. Objawia się on napadowym kichaniem, wodnistym wyciekiem z nosa, świądem i zatkaniem nosa oraz łzawieniem oczu. Jest to najczęstsza choroba alergiczna górnych dróg oddechowych, prowadząca nie tylko do dyskomfortu, lecz także do powikłań, takich jak astma oskrzelowa czy przewlekłe zapalenie zatok. Poznanie mechanizmu, przyczyn, objawów oraz metod skutecznego leczenia kataru siennego umożliwia kontrolę nad chorobą i poprawę jakości życia.
Czym jest katar sienny?
Katar sienny to przewlekła, alergiczna choroba zapalna błony śluzowej nosa, występująca pod wpływem nadwrażliwości immunologicznej na alergeny wziewne. Schorzenie znane jest również jako alergiczny nieżyt nosa. Obejmuje 17-29% populacji Europy i aż 35% mieszkańców polskich miast. Objawy wynikają z kontaktu z alergenami obecnymi w powietrzu. W odróżnieniu od kataru wywołanego infekcją, nie ma on podłoża zakaźnego i nie przenosi się między osobami.
Mechanizm powstawania kataru siennego
Katar sienny powstaje na skutek nieprawidłowej, przesadzonej reakcji układu immunologicznego na czynniki, które są obojętne dla zdrowych osób. W reakcji uczestniczą przeciwciała IgE, które po związaniu alergenu prowadzą do uwalniania mediatorów zapalenia.
Rola histaminy w alergicznym nieżycie nosa
Histamina jest związkiem wydzielanym przez komórki tuczne po aktywacji przez przeciwciała IgE. Odpowiada za świąd, napadowe kichanie, wodnisty wyciek z nosa oraz obrzęk błony śluzowej. Jej działanie powoduje rozszerzenie naczyń i nasilenie wydzielania, prowadząc do typowych objawów kataru alergicznego.
Uwalnianie przeciwciał IgE i reakcja immunologiczna
Po kontakcie z alergenem komórki dendrytyczne prezentują go limfocytom, co prowadzi do produkcji swoistych przeciwciał IgE. Przeciwciała te wiążą się z komórkami tucznymi i bazofilami, co umożliwia natychmiastowe uwolnienie histaminy oraz innych mediatorów zapalenia po ponownym zetknięciu z alergenem.
Główne przyczyny kataru siennego
Podstawową przyczyną kataru siennego są alergeny wziewne, czyli substancje unoszące się w powietrzu, powszechnie występujące w otoczeniu. Działają one sezonowo lub przez cały rok, w zależności od źródła.
Sezonowe alergeny: pyłki drzew, traw i chwastów
Sezonowe nasilenie objawów powodują pyłki wiatropylnych drzew (np. brzoza, olcha, leszczyna), traw (np. życica, kostrzewa, tymotka) oraz chwastów (np. bylica, babka, komosa). Najwięcej pyłków jest w powietrzu wiosną i latem, co nasila objawy u osób uczulonych.
Całoroczne alergeny: roztocza kurzu domowego i zarodniki pleśni
Roztocza kurzu domowego (Dermatophagoides pteronyssinus, Dermatophagoides farinae) obecne w pościeli, materacach, dywanach oraz zarodniki pleśni (Alternaria, Cladosporium) wywołują objawy przez cały rok. Ich stężenie wzrasta przy wysokiej wilgotności oraz w sezonie grzewczym. Do tej grupy należą także alergeny ze zwierząt domowych.
Predyspozycje genetyczne i czynniki środowiskowe
Osoby z rodzinną historią alergii oraz z predyspozycjami atopowymi są bardziej narażone. Zanieczyszczenie powietrza, dym tytoniowy oraz wilgotne środowisko nasilają ryzyko zachorowania. Hipoteza higieniczna sugeruje, że dzieci wychowujące się w zbyt sterylnym otoczeniu mają większą podatność na alergie.
Objawy kataru siennego
Objawy pojawiają się natychmiast po kontakcie z alergenem i mogą utrzymywać się przez cały okres ekspozycji. Ich nasilenie zależy od rodzaju i stężenia alergenu oraz indywidualnej reaktywności organizmu.
Kichanie i wodnisty wyciek z nosa
Kichanie występuje napadowo w seriach. Wodnisty, przezroczysty wyciek z nosa utrudnia codzienne funkcjonowanie, jest obfity i nasila się po każdym kontakcie z alergenem.
Zatkany nos i świąd błony śluzowej
Obrzęk śluzówki prowadzi do uczucia zatkanych nozdrzy. Świąd nosa, a czasem również gardła i podniebienia, jest silnie uciążliwy, często zmusza do drapania i pocierania nosa.
Łzawienie oczu i świąd spojówek
U 70-80% chorych występują objawy oczne: łzawienie, zaczerwienienie, świąd i pieczenie spojówek. Oczy mogą stać się nadwrażliwe na światło, a powieki puchną.
Rodzaje kataru siennego
Rozróżnia się dwie podstawowe postacie kataru alergicznego w zależności od czasu trwania i przyczyny.
Sezonowy katar alergiczny
Sezonowy nieżyt nosa pojawia się okresowo, w czasie pylenia traw, drzew lub chwastów. Dolegliwości nawracają każdego roku w tych samych miesiącach.
Całoroczny katar alergiczny
Całoroczny katar alergiczny utrzymuje się przez większość roku. Jest spowodowany stałą obecnością alergenów, takich jak roztocza czy sierść zwierząt. Objawy mają charakter przewlekły, z okresami nasilenia.
Diagnostyka kataru siennego
Przebieg diagnostyki obejmuje analizę wywiadu, badanie fizykalne oraz potwierdzenie alergii na konkretne alergeny.
Wywiad lekarski i badanie fizykalne
Lekarz ustala czas trwania, sezonowość objawów i dostrzega czynniki wywołujące. Błona śluzowa nosa chorego jest zwykle blada, obrzęknięta, z wodnistą wydzieliną. Można zaobserwować przekrwienie i obrzęk powiek oraz łzawienie oczu.
Testy skórne punktowe i oznaczanie sIgE
Testy skórne polegają na naniesieniu alergenów na skórę i ocenie powstawania rumienia i bąbla. Oznaczenie swoistych przeciwciał IgE we krwi pozwala określić uczulenie na określone alergeny (np. pyłki traw, roztocza, sierść zwierząt).
Badania obrazowe i cytologia błony śluzowej nosa
W trudnych przypadkach wykonuje się tomografię komputerową zatok lub rezonans magnetyczny oraz cytologię błony śluzowej nosa, aby wykluczyć choroby współistniejące. Badania te pozwalają także na różnicowanie z innymi przyczynami nieżytu nosa.
Leczenie kataru siennego
Terapia obejmuje unikanie alergenów, leczenie objawowe i przyczynowe oraz metody wspomagające.
Leki przeciwhistaminowe drugiej generacji
Leki te blokują receptory histaminowe H1, co hamuje świąd, kichanie i wyciek z nosa. Przykłady to cetyryzyna, loratadyna, bilastyna, feksofenadyna. Charakteryzują się niskim ryzykiem działań niepożądanych, takich jak senność.
Glikokortykosteroidy donosowe
Miejscowe glikokortykosteroidy (np. mometazon, budezonid, flutykazon) skutecznie zmniejszają stan zapalny błony śluzowej nosa, obrzęk i objawy zablokowania. Poprawiają drożność nosa i pozwalają na długotrwałą kontrolę choroby.
Antagoniści leukotrienów i kromony
Antagoniści receptora leukotrienowego (np. montelukast) działają przeciwzapalnie i pomagają kontrolować objawy, zwłaszcza przy współistniejącej astmie. Kromony (kromoglikan sodu) hamują degranulację komórek tucznych, stosowane profilaktycznie.
Niefarmakologiczne metody: płukanie nosa i oczyszczanie powietrza
Płukanie nosa solą fizjologiczną usuwa alergeny i nadmiar wydzieliny, łagodzi obrzęk i poprawia komfort oddychania. Filtry HEPA oraz oczyszczacze powietrza w domu ograniczają ekspozycję na alergeny wziewne.
Immunoterapia alergenowa
Immunoterapia jest jedyną metodą leczenia przyczynowego, która zmniejsza reaktywność układu odpornościowego i może prowadzić do trwałej tolerancji na alergen.
Podskórne odczulanie (SCIT)
Podanie rosnących dawek alergenu w zastrzykach podskórnych prowadzi do stopniowej tolerancji na alergen. Terapia trwa 3-5 lat i jest skuteczna szczególnie w uczuleniu na pyłki i roztocza.
Podjęzykowe odczulanie (SLIT)
Preparaty alergenowe podaje się podjęzykowo w formie kropli lub tabletek. Metoda wygodna, możliwa do samodzielnego stosowania w domu po konsultacji z alergologiem.
Zapobieganie i redukcja kontaktu z alergenami
Ograniczenie ekspozycji na alergeny istotnie łagodzi przebieg choroby i ogranicza potrzebę farmakoterapii.
Zasady unikania pyłków roślin
W okresie pylenia należy pozostawać w domu podczas wietrznych dni, zamykać okna, korzystać z filtrów w samochodzie i domowych oczyszczaczy powietrza. Po powrocie ze świeżego powietrza należy myć twarz i zmieniać odzież.
Ochrona przed roztoczami kurzu domowego
Zaleca się usuwanie dywanów, regularne pranie pościeli powyżej 55°C, stosowanie pokrowców antyroztoczowych oraz utrzymywanie niskiej wilgotności w pomieszczeniu. Odkurzacze z filtrami HEPA ograniczają rozprzestrzenianie się alergenów.
Powikłania i choroby współistniejące
Nieleczony lub źle leczony katar sienny prowadzi do przewlekłego stanu zapalnego i zwiększa ryzyko rozwoju innych schorzeń.
Ryzyko astmy oskrzelowej
Katar sienny zwiększa ryzyko rozwoju astmy nawet o 30-40%, zwłaszcza u osób z dodatnim wywiadem rodzinnym lub wieloma alergiami.
Przewlekłe zapalenie zatok i polipy nosa
Przewlekłe zapalenie zatok oraz polipy nosa pojawiają się jako efekt długotrwałego stanu zapalnego błony śluzowej i przekrwienia, mogą prowadzić do trwałej niedrożności dróg oddechowych i zaburzeń węchu.
W przypadku utrzymujących się objawów, nawet mimo leczenia, konieczne jest skonsultowanie się z alergologiem lub laryngologiem. Skuteczna diagnostyka i indywidualizacja terapii umożliwiają kontrolę nad katarem siennym i minimalizują ryzyko powikłań. Dzięki dostępności nowoczesnych metod leczenia, większość pacjentów zyskuje szansę na normalne funkcjonowanie nawet w sezonie największego narażenia na alergeny.
