Infekcje górnych dróg oddechowych są najczęstszą przyczyną wizyt u lekarza zarówno u dzieci, jak i dorosłych. Objawy takie jak kaszel, katar, ból gardła, gorączka czy osłabienie pojawiają się w przebiegu infekcji wirusowych i bakteryjnych, a także w przebiegu alergii oraz nadwrażliwości dróg oddechowych. Zrozumienie mechanizmów, przyczyn i możliwości leczenia zapalenia górnych dróg oddechowych pozwala skuteczniej łagodzić objawy, szybciej wracać do zdrowia i zmniejszać ryzyko powikłań.
Charakterystyka zapalenia górnych dróg oddechowych
Zapalenie górnych dróg oddechowych obejmuje choroby dotyczące jamy nosowej, gardła, migdałków oraz zatok przynosowych. Najczęściej ma charakter ostry, rozwijający się w ciągu kilkunastu godzin. Objawy pojawiają się nagle, są dokuczliwe i ograniczają komfort codziennego funkcjonowania.
Anatomia i funkcje górnych dróg oddechowych
Górne drogi oddechowe obejmują jamę nosową, zatoki przynosowe, gardło i krtań. Ich funkcje to ogrzewanie, nawilżanie i oczyszczanie wdychanego powietrza. Błona śluzowa pokrywająca drogi oddechowe jest wyposażona w rzęski oraz gruczoły śluzowe, które zatrzymują drobnoustroje i cząstki pyłu. W strukturach tych znajdują się też komórki odpornościowe, odpowiedzialne za szybką reakcję na infekcje czy alergeny.
Różnice między infekcjami górnych i dolnych dróg oddechowych
Infekcje górnych dróg oddechowych obejmują nos, gardło, migdałki i zatoki przynosowe. Ich przebieg bywa łagodny i rzadziej prowadzi do poważnych powikłań. Objawy ograniczają się zwykle do kataru, bólu gardła, kaszlu i gorączki. Infekcje dolnych dróg oddechowych, takie jak zapalenie oskrzeli czy płuc, dotyczą oskrzeli i tkanki płucnej. Objawy są poważniejsze, często pojawia się duszność, nasilony kaszel z odkrztuszaniem wydzieliny, a także ból w klatce piersiowej.
Podział: zapalenie gardła, migdałków i zatok
Zapalenie gardła cechuje się bólem i zaczerwienieniem tylnej ściany gardła, czasem chrypką. Zapalenie migdałków (angina) charakteryzuje się silnym bólem przy połykaniu, wysoką gorączką, powiększeniem i zaczerwienieniem migdałków, niekiedy ropnym nalotem. Zapalenie zatok objawia się bólem twarzy, uciskiem w okolicy czoła lub policzków, zatkaniem nosa i ropnym katarem.
Objawy zapalenia górnych dróg oddechowych
Objawy są zazwyczaj wyraźne i dotyczą kilku układów jednocześnie. W typowym przebiegu pojawia się kaszel, ból gardła, gorączka, katar oraz objawy ogólne, takie jak osłabienie czy ból mięśni.
Kaszel suchy i mokry
Kaszel suchy występuje na początku infekcji, ma charakter drażniący i bezproduktywny. Kaszel mokry pojawia się w kolejnym etapie – towarzyszy mu odkrztuszanie wydzieliny śluzowej lub ropnej. Przedłużający się kaszel może świadczyć o powikłaniach lub przejściu infekcji na dolne drogi oddechowe.
Ból gardła i odynofagia
Ból gardła pojawia się zawsze w przebiegu ostrego zapalenia gardła i migdałków. Odynofagia oznacza ból przy połykaniu śliny, płynów lub pokarmów i jest wynikiem zmian zapalnych w błonie śluzowej lub obrzęku. Silny ból zwykle wskazuje na infekcję bakteryjną, szczególnie w przypadku anginy.
Gorączka i stan podgorączkowy
Gorączka powyżej 38°C sugeruje infekcję bakteryjną, szczególnie anginę. Stan podgorączkowy, z temperaturą w granicach 37,1–38°C, pojawia się zwykle przy infekcjach wirusowych lub alergicznych. U dzieci gorączka towarzyszy większości infekcji górnych dróg oddechowych.
Katar i zatkanie nosa
Wodnisty lub śluzowy katar to główny objaw wirusowych infekcji. Zatkany nos wynika z obrzęku błony śluzowej. Przy zapaleniu zatok katar ma charakter ropny i może spływać po tylnej ścianie gardła, wywołując odruch kaszlowy.
Objawy ogólne: osłabienie, ból mięśni i stawów
Osłabienie, zmęczenie i ból mięśni pojawiają się szczególnie w infekcjach wirusowych, takich jak grypa. Ból stawów towarzyszy niekiedy przewlekłym zapaleniom i stanowi sygnał aktywacji układu odpornościowego.
Przyczyny zapalenia górnych dróg oddechowych
Mechanizm powstawania zapalenia opiera się najczęściej na wnikaniu patogenów lub ekspozycji na alergeny i drażniące czynniki środowiskowe, które pobudzają reakcję immunologiczną.
Infekcje wirusowe
Wirusy odpowiadają za 90–96% przypadków zapalenia górnych dróg oddechowych. Najczęstsze to rhinowirusy, koronawirusy, wirusy grypy, paragrypy, RSV i adenowirusy. Ich obecność prowadzi do szybkiego rozwoju objawów. Przeziębienie i ostre wirusowe zapalenie gardła pojawiają się szczególnie jesienią i zimą.
Infekcje bakteryjne
Infekcje bakteryjne wywołują 4–10% zapaleń górnych dróg oddechowych. Najgroźniejsze są zakażenia Streptococcus pyogenes (angina), Haemophilus influenzae typu B (zapalenie nagłośni) oraz inne paciorkowce i gronkowce. Infekcja bakteryjna rozwija się często po wcześniejszej infekcji wirusowej.
Alergie i nadwrażliwość
Alergiczny nieżyt nosa i alergiczne zapalenie zatok pojawia się u osób uczulonych na pyłki, kurz, roztocza lub sierść zwierząt. Kontakt z alergenem prowadzi do obrzęku śluzówek, kichania, kataru i kaszlu. Przewlekłe ekspozycje wywołują nadreaktywność błony śluzowej.
Czynniki środowiskowe: dym tytoniowy i smog
Dym papierosowy oraz smog uszkadzają nabłonek śluzowy, hamują mechanizmy obronne i zwiększają ryzyko przewlekłego stanu zapalnego. Osoby zamieszkujące tereny o wysokim poziomie zanieczyszczeń częściej chorują na infekcje dróg oddechowych.
Astma i przewlekłe choroby oskrzeli
Astma i przewlekłe obturacyjne choroby płuc prowadzą do upośledzenia czynności oskrzeli i sprzyjają rozwojowi częstych infekcji. Przewlekłe zapalenie zwiększa nadwrażliwość dróg oddechowych i pogłębia objawy infekcyjne.
Nawracające infekcje i niedobory odporności
Częste infekcje mogą wynikać z osłabienia układu immunologicznego. Nawracające zapalenia definiuje się jako 4 lub więcej epizodów w roku. Powodem mogą być niedobory odporności pierwotne lub wtórne, przewlekłe choroby, cukrzyca czy długotrwałe leczenie immunosupresyjne.
Diagnostyka zapalenia górnych dróg oddechowych
Diagnozę stawia się głównie na podstawie wywiadu i badania fizykalnego. W określonych przypadkach lekarz może zlecić dodatkowe badania.
Wywiad i badanie fizykalne
Lekarz ocenia objawy, czas trwania i nasilenie. Ogląda gardło, bada powiększenie węzłów chłonnych, osłuchuje układ oddechowy. U dzieci sprawdza obecność obrzęku gardła i ewentualne trudności z oddychaniem.
Testy szybkie i badania laboratoryjne
Testy antygenowe wykrywają obecność Streptococcus pyogenes. Szybki test CRP pozwala rozróżnić infekcję bakteryjną od wirusowej. W trudniejszych przypadkach wykonuje się wymaz z gardła lub badanie morfologii krwi.
Badanie laryngologiczne i obrazowe
Przedłużające się objawy wymagają konsultacji laryngologa. Wskazane bywa badanie endoskopowe nosa i gardła, a w przypadku podejrzenia zapalenia zatok – tomografia lub RTG zatok przynosowych.
Leczenie zapalenia górnych dróg oddechowych
W większości przypadków stosuje się leczenie objawowe. Dobór leków zależy od etiologii, nasilenia objawów i wieku pacjenta.
Postępowanie w infekcjach wirusowych
Leczenie objawowe polega na nawadnianiu, odpoczynku i stosowaniu leków przeciwbólowych, przeciwzapalnych i przeciwgorączkowych (paracetamol, ibuprofen). Na ból gardła zaleca się pastylki do ssania, aerozole lub płukanki z substancjami odkażającymi i łagodzącymi. Katar i zatkanie nosa łagodzi się solą fizjologiczną i sprayami obkurczającymi śluzówkę nosa, ograniczając ich czas stosowania do 5-7 dni.
Antybiotykoterapia w infekcjach bakteryjnych
Antybiotyki stosuje się wyłącznie w uzasadnionych przypadkach – zwłaszcza w anginie paciorkowcowej lub infekcji zatok z powikłaniami. Najczęściej wybierane są antybiotyki β-laktamowe. Przerwanie antybiotykoterapii po ustąpieniu objawów grozi nawrotem choroby i rozwojem szczepów opornych.
Leki przeciwkaszlowe i wykrztuśne
Kaszel suchy łagodzi się lekami hamującymi odruch kaszlowy (lewodropropizyna, dekstrometorfan). W kaszlu mokrym stosuje się syropy wykrztuśne – ambroksol, acetylocysteina – oraz inhalacje z solą fizjologiczną. Należy unikać hamowania kaszlu mokrego, by nie utrudniać usuwania wydzieliny.
Płukanki z ziół i inhalacje nawilżające
Płukanki z szałwii, rumianku lub tymianku łagodzą objawy zapalenia gardła i zmniejszają obrzęk błony śluzowej. Inhalacje parowe lub z olejkami eterycznymi (np. eukaliptus, tymianek) nawilżają śluzówkę i ułatwiają oddychanie. Inhalacje z solą fizjologiczną są bezpieczne również dla dzieci.
Profilaktyka zapalenia górnych dróg oddechowych
Działania profilaktyczne zmniejszają częstotliwość infekcji i skracają czas ich trwania. Regularne stosowanie poniższych metod pomaga zachować zdrowie przez cały rok.
Wzmacnianie odporności: dieta i suplementy
Prawidłowa dieta bogata w warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste, ryby i dobre tłuszcze wspiera odporność. Składniki szczególnie korzystne to kwasy omega-3, cynk, witamina D i C. Probiotyki i prebiotyki wspomagają mikrobiotę jelitową. Dodatkową ochronę mogą zapewnić preparaty na bazie jeżówki, czosnku i propolisu.
Unikanie dymu tytoniowego i zanieczyszczeń
Ograniczenie ekspozycji na dym papierosowy i smog zmniejsza ryzyko infekcji. Osoby pracujące w środowisku z pyłami lub substancjami drażniącymi powinny stosować maski ochronne.
Higiena i ograniczanie kontaktu z chorymi
Regularne mycie rąk, unikanie dotykania twarzy oraz ograniczenie kontaktu z osobami przeziębionymi zmniejszają ryzyko zakażenia. W sezonie grypowym ważne jest przestrzeganie zasad higieny podczas korzystania z komunikacji publicznej czy wspólnych przedmiotów.
Rola szczepień ochronnych
Szczepienia przeciwko grypie i krztuścowi zmniejszają ryzyko ciężkich infekcji dróg oddechowych. Szczepienie dzieci przeciwko Haemophilus influenzae typu B ogranicza ryzyko zapalenia nagłośni. Szczepienia są szczególnie ważne dla osób z obniżoną odpornością, kobiet w ciąży i osób starszych.
Twoje codzienne wybory wpływają na odporność i zdrowie dróg oddechowych. Włączając skuteczną profilaktykę i odpowiednie leczenie objawowe, możesz szybko powrócić do pełni sił i uniknąć powikłań. Przy nasileniu objawów lub przedłużającym się przebiegu choroby, skonsultuj się z lekarzem, aby dobrać najlepszą indywidualną strategię leczenia.
